Nederlandse en enkele buitenlandse dierentuinen in de Tweede Wereldoorlog
Bijlage bij de boeken Droomonderduik en Overleven in de dierentuin, de oorlogsjaren van Artis en andere parken van Maarten Frankenhuis
Artis
Vergeleken met andere Nederlandse dierentuinen, is Artis er bij de Duitse inval en bezetting goed vanaf gekomen. Het park is, op één enkele dag na, de gehele oorlog opengebleven en mocht zich in een grote belangstelling verheugen, zowel van de Duitse bezetter als van de Amsterdammers en de onderduikers uit hun midden.
Op het Artisterrein waren op hetzelfde tijdstip – vooral ’s nachts – soms wel enkele tientallen onderduikers aanwezig. Geschat wordt dat in totaal zo’n 250 tot 300 mensen een of meerdere dagen in de tuin verbleven. Niemand wist precies hoeveel. Het betrof vooral jonge mannen die probeerden te ontkomen aan de Arbeitseinsatz, de gedwongen tewerkstelling in Duitsland. Maar daarnaast vonden vele Joodse inwoners van Amsterdam er een veilige vluchthaven.
Novelle Droomonderduik, Maarten Frankenhuis. 20/10 Uitgevers, 2012
Boek Overleven in de dierentuin, de oorlogsjaren van Artis en andere parken, Maarten Frankenhuis. 2010/Uitgevers, 2013
Artikel Artis in oorlogstijd, Brood jatten bij de beren, door Liesbeth van der Horst. In Ons Amsterdam, Nummer 9, september 2002
Artikel Artis tijdens de bezettingsjaren, De Dokwerker
Filmpje De nieuwe Apenrots in Artis. Polygoon Hollands Nieuws, 29 mei 1940
Filmpje Kinderen in Artis, ToBis Hollandsch Nieuws/Profilti, 1 april 1944
Haagsche Dierentuin
Op de plek waar nu het Provinciehuis van Zuid-Holland staat, bevond zich tot in de oorlog de Haagsche Dierentuin. Door de aanleg van de Atlantikwall, de Duitse verdedigingslinie langs de kust, moest de dierentuin sluiten. Het park bleef echter bestaan, met een deel van zijn gebouwen maar zonder dieren. Ook na de oorlog bleef het een vrijwel dierloze tuin, op twee aan de gemeente Den Haag geschonken beertjes na.
Diergaarde Blijdorp, Rotterdam
In het voorjaar van 1940 was Diergaarde Blijdorp in Rotterdam druk bezig met het verhuizen van een deel van de dieren naar een nieuwe locatie. Na de Duitse inval en met name op 14 mei – de dag dat Rotterdam gebombardeerd werd – stierven veel dieren of raakten ze ernstig gewond. De meeste roofdieren werden op verzoek van de directeur doodgeschoten om te voorkomen dat ze los zouden breken. Twee toen gespaarde leeuwen kwamen later in de vlammen om.
Ouwehands Dierenpark, Rhenen
Doordat de tuin gevestigd was in een militair strategisch gebied (de Grebbelinie) lag Ouwehands Dierenpark in Rhenen tijdens de oorlogsjaren meerdere keren zwaar onder vuur. Tot twee keer toe werd de dierentuin vrijwel geheel geruïneerd, de eerste keer tijdens de meidagen van 1940 en de tweede keer aan het eind van de oorlog. Over die bloedige tijd verscheen in 2004 het boek Ouwehands, een dierenpark in oorlogstijd, van Robert Jan de Boer (Uitgeverij Boom).
Koninklijke Burgers Zoo, Arnhem
Ook Burgers’ Dierenpark heeft te lijden gehad onder oorlogshandelingen, vooral op het einde van de oorlog. Maandenlang lag het park in de vuurlinie. Veel dieren, waaronder leeuwen, tijgers, een hyena, pelikanen en een bizon hebben de oorlog niet overleefd. Ook de enige olifant en een ijsbeer kwamen om.
Boek Burgers Zoo 1913-2013, onder redactie van Johanna van Nieuwstadt-van Hooff. Uitgeverij de Kunst, 2013
Boek Wilde dieren in een doode stad. Het Burgers dierenpark te Arnhem in het frontgebied,door Willem van Rijn. Raspe’s Uitgeverij, Zutphen, 1946
Noorder Dierenpark, Emmen
Ver van de vuurlinies, in Emmen, had het Noorder Dierenpark geen last van beschietingen of bombardementen tijdens de oorlog en ook heerste er geen hongersnood. Voor onderduikers was het park daarom een ideaal en gastvrij toevluchtsoord. Vanaf begin 1943 woonden er illegaal mensen in de tuin; uiteindelijk was het een schuilplaats voor achttien personen die er als ‘werknemers’ dagelijks werkzaamheden verrichtten. De meesten waren vervolgde Joden, anderen gezochte verzetslieden en mensen die niet in Duitsland wilden werken.
Enkele buitenlandse dierentuinen
BELGIE
POLEN
Dierentuin Warschau Boek Antonina’s dierentuin – Een oorlogsverhaal in Warschau, Diane Ackerman. Spectrum / Lannoo, 2008
DUITSLAND
Zoologischen Gesellschaft Frankfurt
Dierentuin Köningsberg (Kaliningrad)
Slechts vier dieren overleefden de oorlog in Königsberg (in Pruisen), dat later door de Russen Kaliningrad werd genoemd: een damhert, een ezel, een das en het nijlpaard Hans. Met behulp van veel wodka wist diergeneeskundige Vladimir Petrovich Polonsky het nijlpaard te redden.
OOSTENRIJK